Η πάλη για τη μόρφωση του λαού την περίοδο του ηρωικού αγώνα του ΔΣΕ

 

 

Σύμφωνα με τα δημοσιευμένα ονόματα, στο διάστημα 1945 – 1949 απολύθηκαν 4.000 εκπαιδευτικοί. Ο πραγματικός αριθμός των διωχθέντων ήταν όμως πολύ μεγαλύτερος. Η προκήρυξη του Νομαρχιακού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ Πέλλης αναφέρει 5.000 απολύσεις . Την εποχή της «λευκής τρομοκρατίας» και της εγκληματικής δράσης των παρακρατικών συμμοριών, αντιστασιακοί εκπαιδευτικοί απολύονταν «δι” εγκατάλειψιν θέσεως», ενώ στη συνέχεια διώκονταν για τα φρονήματά τους, στο πλαίσιο της «εξυγιάνσεως των δημοσίων υπηρεσιών».

Οι τεράστιες ελλείψεις σε εκπαιδευτικό προσωπικό συμπλήρωναν την εικόνα της εγκαταλειμμένης και απαξιωμένης από την ελληνική κυβέρνηση δημόσιας Εκπαίδευσης. Τα κατεστραμμένα στον πόλεμο σχολικά κτίρια, ειδικά στην ύπαιθρο, είχαν αφεθεί στην τύχη τους. Σχολεία με πληθωρικό αριθμό μαθητών ανά τμήμα, που έφτανε τους 80 μέχρι και 120 μαθητές, λειτουργούσαν μόνο στις μεγάλες πόλεις. Οι μόνες σχολικές υποδομές που μπορούσαν να λειτουργήσουν ήταν αυτές που είχαν περισωθεί και επισκευαστεί από τα Λαϊκά Συμβούλια και τις πρωτοβουλίες της ΕΠΟΝ των ελεύθερων περιοχών στα χρόνια της Κυβέρνησης του Βουνού. Ήταν όμως πολύ λίγες σε σχέση με τις μορφωτικές ανάγκες της γενιάς των παιδιών του πολέμου, παιδιών ουσιαστικά αναλφάβητων, που στερήθηκαν τη στοιχειώδη εκπαιδευτική εξέλιξη, αφού στα χρόνια της Κατοχής δεν ολοκληρώθηκαν ούτε τα σχολικά έτη. Ο Κώστας Σωτηρίου έγραφε χαρακτηριστικά:

«(…) τους τελευταίους μήνες πολλά σχολικά κτήρια επιτάχθηκαν και πάλι για να στεγάσουν χιλιάδες πρόσφυγες από τα χωριά (…), στο μεταξύ θεριεύει ο αναλφαβητισμός και απλώνεται η αγραμματοσύνη. Τα παιδιά του λαού μένουν αμόρφωτα, απροετοίμαστα, ακατάρτιστα για τη ζωή» (Κ. Σωτηρίου, «Η παιδεία στο 1947», περ. «Ανταίος», τχ. 1, Γεν. 1948). 

Αυτήν τη ζοφερή κατάσταση κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν τα τμήματα του ΔΣΕ από τις αρχές του σχηματισμού τους, από τα μέσα του ’46 και στη διάρκεια του ’47, πριν από την ανακήρυξη της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης (ΠΔΚ).

Ακόμη και αν δεν είχαν τον πλήρη έλεγχο μιας περιοχής, οι μαχητές του ΔΣΕ, κυρίως οι νέοι, σε συνεργασία με την ΕΠΟΝ και τις προϋπάρχουσες δομές της ΠΕΕΑ, που ανασυστήνονταν σε νέα βάση και περιεχόμενο, προσπαθούσαν να λειτουργήσουν τα σχολεία.

Η προσπάθεια αυτή πήρε χαρακτήρα στρατηγικής προτεραιότητας για τον ΔΣΕ, προκειμένου να αποτραπεί το σχέδιο της δημιουργίας των «νεκρών ζωνών», της βίαιης δηλαδή μετακίνησης των χωρικών στις μεγαλουπόλεις, ώστε να μην υπάρχει δυνατότητα υποστήριξης του ΔΣΕ και να αποτραπεί ο σχηματισμός ενιαίας ελεύθερης περιοχής.

Η τρίτη φάση του σχεδίου ήταν η πιο βίαιη. Προέβλεπε ακόμα και την απόσπαση των παιδιών από τις οικογένειες που αρνούνταν τη μετακίνησή τους και τη μεταφορά τους στις «παιδουπόλεις» της βασίλισσας Φρειδερίκης. Γι” αυτό και από τα τέλη του ’47 και ειδικότερα το δεύτερο τρίμηνο του ’48, η ΠΔΚ χρειάστηκε να επιλύσει ένα ακόμη σοβαρό πρόβλημα – της διάσωσης και της φροντίδας των παιδιών των εμπόλεμων περιοχών και τη μεταφορά τους στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Με αποφάσεις της ΠΔΚ, ειδική μέριμνα του υπουργού Παιδείας Π. Κόκκαλη και με ευθύνη του κάθε Αρχηγείου, από τις εμπόλεμες περιοχές όξυνσης των συγκρούσεων, κυρίως της Βόρειας Ελλάδας, απομακρύνθηκαν τα μικρά παιδιά. Με σύμφωνη γνώμη των γονέων και συγγενών τους, στάλθηκαν στις σοσιαλιστικές χώρες για προσωρινή φιλοξενία γύρω στα 20.000 Ελληνόπουλα («Τρίχρονη Εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας 1946-1949», σελ. 457). Η μορφωτική προσπάθεια βρήκε τη συνέχειά της στο ειδικά επεξεργασμένο πρόγραμμα εκπαίδευσης για τα προσφυγόπουλα, της αρχικά προσωρινής και στη συνέχεια παρατεταμένης πολιτικής προσφυγιάς, που υποστηρίχθηκε με απόλυτη επιστημονική αρτιότητα από την Επιτροπή Βοήθειας στο Παιδί (ΕΒΟΠ) και τους κομμουνιστές παιδαγωγούς Ελ. Αλεξίου, Γ. Αθανασιάδη, Μ. Αξιώτη, Γ. Ζωίδη κ.ά. («Τρίχρονη Εποποιία του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας 1946-1949», σελ. 457).

Στο πρώτο εξάμηνο του ’47, στις ελεύθερες από τον ΔΣΕ περιοχές της Δυτικής – Κεντρικής – Ανατολικής Μακεδονίας, της Θράκης, της Ηπείρου, της Στερεάς Ελλάδας και της Πελοποννήσου οι σχολικές δομές λειτούργησαν με πρωτοβουλία και σχεδιασμό του κάθε Αρχηγείου. Στη συνέχεια, στα τέλη του καλοκαιριού του ’47, τα ζητήματα της Παιδείας αποτέλεσαν μέρος των καταστατικών διακηρύξεων του Γενικού Αρχηγείου (ΓΑ) και με τις Πράξεις 5 (10/8/1947) και 8 (28/9/1947) ρυθμίζονταν οι αρχές, οι στόχοι και το περιεχόμενο μιας ριζικά αναδιοργανωμένης Λαϊκής Παιδείας, όπως αυτές είχαν διατυπωθεί από το 1ο ιδρυτικό Συνέδριο του ΚΚΕ. 

Με την Πράξη 5 κατοχυρωνόταν ο δωρεάν χαρακτήρας της στοιχειώδους, εξάχρονης υποχρεωτικής Εκπαίδευσης, επίσημη γλώσσα ήταν η δημοτική, ενώ οι εθνικές μειονότητες είχαν το δικαίωμα να διδάσκονται στη μητρική τους γλώσσα. Ηταν μια άμεση απάντηση στο μεταρρυθμιστικό πισωγύρισμα της κυβέρνησης της Αθήνας, που υποβίβαζε την υποχρεωτική εκπαίδευση στο 4χρονο Δημοτικό, θέσπιζε δίδακτρα για το 5χρονο και στη συνέχεια 3χρονο Ανώτερο Γυμνάσιο, επανέφερε την καθαρεύουσα, τη φασιστικοποίηση του περιεχομένου των προγραμμάτων σπουδών, στα πρότυπα του μεταξικού εκπαιδευτικού συστήματος.

Την ευθύνη για τη χρηματοδότηση και τη λειτουργία των σχολείων την είχαν τα Λαϊκά Συμβούλια (ΛΣ). Σε περίπτωση αδυναμίας διορισμού διπλωματούχου δασκάλου, θα έπρεπε να επιλέξουν όσους είχαν αντίστοιχα μορφωτικά προσόντα.

 

Επέκταση των παραπάνω κατευθύνσεων αποτέλεσε η Απόφαση, αρ. 8, για τη συντομότερη έναρξη του σχολικού έτους 1947-1948, για την επισκευή των σχολικών κτιρίων, για τη διδακτική ύλη και τη μέριμνα των ΛΣ, για τη δωρεάν παροχή συσσιτίων, βιβλίων και γραφικής ύλης. 

Διαβάζουμε χαρακτηριστικά στην εφημερίδα «Εξόρμηση», 1/12/1947, αρ. 13, σε άρθρο με τίτλο «Για τη Λαϊκή μας Παιδεία»:

«Με το διώξιμο των χιλιάδων δασκάλων, την καταστροφή των σχολείων και την επίταξή τους για διάφορους λόγους, με το ξεσπίτωμα των κατοίκων και το κουβάλημά τους στις πόλεις, μόλις το 1/3 απ” τα 8.000 σχολεία, που λειτουργούσαν προπολεμικά, λειτουργούν σήμερα και αυτά με χίλιες δυο ελλείψεις (…)

Σήμερα έχουν ανοίξει πάνω από το 70% των σχολείων στις ελεύθερες περιοχές. Στην Ευρυτανία άνοιξαν με την πρωτοβουλία των Λαϊκών Συμβουλίων σχολεία σε δεκάδες χωριά, στην περιοχή της Φλώρινας άνοιξαν το 90%, το ίδιο στην Εδεσσα, στην περιφέρεια της Κόνιτσας, στη Θεσσαλία, παντού, όπου ο ΔΣ απελευθερώνει το λαό από τη μοναρχοφασιστική τυραννία. Σε πολλές περιπτώσεις οι κάτοικοι παραχώρησαν τα σπίτια τους για τη λειτουργία των σχολείων. Στα Ζαγόρια τα στρατιωτικά στελέχη περιόδευσαν στην περιοχή και με τις ενέργειές τους άνοιξαν τα σχολεία σε πολλά χωριά (…)

Το πρώτο βήμα για την οργάνωση της λαϊκής παιδείας πρέπει να είναι το άνοιγμα όλων των σχολείων και η εξεύρεση των καταλληλότερων προσώπων στις σημερινές συνθήκες, που θα εξασκήσουν το επάγγελμα του δασκάλου. Η εξέλευση του διδακτικού προσωπικού, των σχολικών κτιρίων, η εξοικονόμηση των πόρων για τα σχολεία και τη συντήρηση των δασκάλων πρέπει να γίνει υπόθεση και καθήκον και των διοικήσεων των στρατιωτικών μονάδων, αλλά και όλων των λαϊκών οργανώσεων και των λαϊκών συμβουλίων. Σα δάσκαλοι μπορεί να χρησιμοποιηθούν ΕΠΟΝίτες, μορφωμένοι αντάρτες, τραυματίες, γυναίκες κ.τ.λ., που να χουν μια στοιχειώδη γι” αυτή τη δουλειά μόρφωση. Τα Λαϊκά Συμβούλια πρέπει να αναλάβουν τη μισθοδοσία των δασκάλων και σε έκτακτες περιπτώσεις αδυναμίας μπορούν να αναλάβουν τα έξοδα αυτά, τα τμήματα του ΔΣ που βρίσκονται εκεί.

Πρέπει ακόμα να καθορίσουμε ένα δημοκρατικό συγκεκριμένο και εφαρμόσιμο πρόγραμμα, έτσι που να επιτύχουμε την εκμάθηση της γραφής και ανάγνωσης στη δημοτική γλώσσα, τις στοιχειώδεις γνώσεις της Αριθμητικής, της Ελ. Ιστορίας και Γεωγραφίας. Κι ακόμα να πετύχουμε τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών με δημοκρατικά ιδανικά και τις σύγχρονες παραδόσεις του εθνικού και δημοκρατικού μας αγώνα της πρώτης και της τωρινής κατοχής. Γι” αυτόν το σκοπό, για την κατανόηση των δασκάλων πάνω σ” αυτό το περιεχόμενο και τους τρόπους διδασκαλίας θα πρέπει να οργανωθούν με την καθοδήγηση των υπευθύνων παιδείας 15θήμερα Φροντιστήρια δασκάλων στα Αρχηγεία κάθε περιοχής»…

Στη συνέχεια, με ευθύνη της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης (ΠΔΚ – 26/12/1947) και υπογραφή του υπουργού Παιδείας Π. Κόκκαλη, διανέμονταν στους υπεύθυνους Παιδείας κάθε Αρχηγείου το Αναλυτικό και Ωρολόγιο Πρόγραμμα των σχολείων, καθώς και ερωτηματολόγια για τη συμπλήρωση των ελλείψεων σε προσωπικό και μέσα, «Καταστάσεις, έγγραφα για τη Λαϊκή Παιδεία για τη Διεύθυνση Εσωτερικών Υποθέσεων του ΓΑ ΔΣΕ 1947-1948»). Οι υπεύθυνοι Παιδείας με εκθέσεις ενημέρωναν για την πορεία του εκπαιδευτικού έργου.

Για το κρίσιμο ζήτημα της κάλυψης των κενών του εκπαιδευτικού προσωπικού, αποφασίστηκε να διοργανωθούν σε κάθε Αρχηγείο ταχύρρυθμα φροντιστήρια παιδαγωγικής κατάρτισης όσων μαχητών/τριών είχαν την κατάλληλη συγκρότηση και το απαραίτητο ακαδημαϊκό επίπεδο. Το Πρόγραμμα Σπουδών των Φροντιστηρίων στηρίχθηκε στη φιλοσοφία και τις επιστημονικές αρχές της σοσιαλιστικής Παιδαγωγικής και Διδακτικής μεθοδολογίας για την ολόπλευρη ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και περιλάμβανε ειδικές επεξεργασίες για το περιεχόμενο των μαθημάτων της Ιστορίας, των Φυσικών Επιστημών, της Φυσικής και Αισθητικής αγωγής, της Υγιεινής κ.τ.λ.

Για το μάθημα της Ιστορίας, στις γενικές κατευθύνσεις του ΓΑ για τα Φροντιστήρια τονιζόταν: «…Ιστορία και σκοποί του Δημ. Κινήματος (ΕΑΜ – ΚΚΕ – ΕΠΟΝ – ΕΛΑΣ – ΔΣΕ). Ανάλυση της πολιτικής κατάστασης και της Πράξης 5». Ενώ για τα Παιδαγωγικά: «α) Το νόημα της Παιδείας, β) Η Παιδεία ως σήμερα. γ) Η παιδεία στη Λ. Δημοκρατία (…ειδική ανάλυση της σημασίας του Γλωσσικού ζητήματος)». Ρόλος δασκάλου: «Πώς θα συμβάλλει ο δάσκαλος στην επανάσταση, πώς θα βοηθήσει τον Λαό σήμερα στα ζητήματά του και πώς θα οργανωθούν δημοκρατικά τα παιδιά». Επίσης, δίνονταν κατευθύνσεις για τη λειτουργία των σχολείων μέσα από «Πρακτικές προπαρασκευαστικές εργασίες», όπως: «α) Πώς θα ετοιμαστεί το σχολείο (αίθουσα, θερμάστρα, θρανία, πίνακες, αριθμητήρια, αυλή, αποχωρητήρια κ.τ.λ., καθαριότητα, θέρμανση, αερισμός, προφύλαξη, συντήρηση κ.τ.λ. β) Πώς θα γίνουν εγγραφές, τι βιβλία θα τηρηθούν και πώς θα γίνει η φοίτηση. γ) Ποια βοηθητικά βιβλία πρέπει να προμηθευτεί ο δάσκαλος και πώς θα προπαρασκευάζεται για το σχολείο. δ) Ποια εποπτικά όργανα και μέσα θα πρέπει να έχει ένα σχολείο και πώς θα τα χρησιμοποιεί. ε) Πώς θα συμπεριφέρεται ο δάσκαλος στα παιδιά μέσα και έξω από το σχολείο» κ.τ.λ. Να σημειωθεί ότι στις σχολικές γιορτές συμπεριλαμβάνονταν και η 1η Μάη και άλλες «Λαϊκό-Δημοκρατικές» επέτειοι.

Η επιστημονική εποπτεία της εκπαιδευτικής αυτής προσπάθειας στηρίχθηκε κυρίως από τη νέα «φουρνιά» εκπαιδευτικών, πάνω στα χνάρια των μεγάλων δασκάλων – διανοητών της προηγούμενης περιόδου, οι οποίοι τώρα διώκονταν ή ήταν στη φυλακή.

Η Ρ. Ιμβριώτη εξορίστηκε το 1948 στη Χίο, μετά στο Τρίκερι, ενώ πέρασε και από τη Μακρόνησο. Ο Μ. Παπαμαύρος φυλακίστηκε το 1946 στις φυλακές της Αίγινας. Οι δυο μεγάλοι παιδαγωγοί συνέχισαν το εκπαιδευτικό τους έργο, πρωτοστατώντας στην οργάνωση μαθημάτων για τους έγκλειστους αγωνιστές. Ο Κ. Σωτηρίου ήταν «σε κατ οίκον περιορισμό» .

Η κρισιμότητα των στιγμών της ταξικής αναμέτρησης συντέλεσε στη μεγαλύτερη ριζοσπαστικοποίηση του εκπαιδευτικού κόσμου και ειδικά των γυναικών, που κατακτούσαν το πολιτικό βήμα για ισοτιμία και χειραφέτηση αναλαμβάνοντας και θέσεις στρατιωτικής ευθύνης. Δασκάλες μαχήτριες όπως η Ειρήνη Γκίνη, η Βαγγελίτσα Κουσιάντζα, η Αθηνά Μπενέκου, η Γωγώ Μαντά, η Μαρία Λιουδάκη που εκτελέστηκαν, καθώς και η Ασπασία Δασκαλοπούλου, η Βαγγελιώ Κλάδου και πολλές ακόμα, που πέθαναν με το όπλο στο χέρι, άφησαν το ηρωικό τους αποτύπωμα.

Οι εκπαιδευτικοί μαχητές και μαχήτριες πρωτοστάτησαν μέσα από την οργάνωση μορφωτικών παρεμβάσεων και στη διαφώτιση των μαχητών του λαϊκού στρατού, ειδικά της γενιάς των 17-23 ετών, που είχε ελλιπή σχολική εκπαίδευση.

Το απαραίτητο υλικό σε βιβλία, εποπτικά μέσα και γραφική ύλη προερχόταν κυρίως από τη στήριξη των γειτονικών Λαϊκών Δημοκρατιών της Αλβανίας, Γιουγκοσλαβίας, Βουλγαρίας και Ρουμανίας, όπου από τα μέσα ακόμη του ’46 είχαν στηθεί για τα παιδιά των μαχητών/τριών του ΔΣΕ παιδικοί σταθμοί και σχολεία με μαθήματα κυρίως βασικού εγγραμματισμού και εξειδικευμένο πρόγραμμα για μαθητές μέχρι και την ηλικία 18 χρόνων. Στη διάρκεια του 1947-1948, στις πόλεις Μπούλκες (Γιουγκοσλαβία), Τούλκες (Ρουμανία), Σκόρντα (Αλβανία) κ.α., λειτουργούσαν σχολές για Ελληνες δασκάλους που θα αναλάμβαναν την εκπαίδευση των Ελληνόπουλων μέσα ή έξω από τη χώρα.

Στις 10 Οκτώβρη 1948, 140 απόφοιτοι Φροντιστηρίου της πόλης Τούλκες σημείωναν: «(…) Υποσχόμαστε πως θα διαθέσουμε όλες μας τις δυνάμεις δίπλα στο μεγάλο ενδιαφέρον των Δημοκρατικών Λαών, για να χαρίσουμε στα κατατρεγμένα ελληνόπουλα την υγεία, τη χαρά, τη μόρφωση, την αγάπη προς την Δημοκρατία και τον επαναστατικό παλμό που συγκλονίζει σήμερα ολόκληρο το λαό μας».

Στο Μπούλκες, στο διάστημα 1947-1949 τυπώθηκαν περίπου 30 σχολικά και λογοτεχνικά βιβλία. Το συνηθισμένο τιράζ ήταν 5.000. Αρχικά ανατυπώθηκαν τα Αναγνωστικά της ΠΕΕΑ («Αετόπουλα» για τη Γ” και Δ” τάξη και «Ελεύθερη Ελλάδα» για την Ε” – Στ’) και στη συνέχεια από Επιτροπές Δασκάλων γράφτηκαν άλλα. Επίσης, εκδόθηκαν νέα Αναγνωστικά Α” και Β” τάξης (στην ελληνική και σλαβομακεδονική γλώσσα), Αλφαβητάρια ελληνικής, σλαβομακεδονικής αλλά και τουρκικής, Γραμματική της Νεοελληνικής με ασκήσεις, Αριθμητική όλων των τάξεων (στην ελληνική και σλαβομακεδονική), «Σύντομη μελέτη της Νεοελληνικής Ιστορίας» (Γ. Ζεύγου), Γεωγραφία, Φυσική, Μουσικά Εγκόλπια (στην ελληνική και μακεδονική) και άλλα επιμορφωτικά βιβλία.

Μέχρι τα μέσα του φθινοπώρου ’48, στις περιοχές ελέγχου του ΔΣΕ λειτούργησαν πάνω από το 70% των δημοτικών σχολείων με πληρότητα σε εκπαιδευτικούς και μέσα. Στην Κεντρική Πελοπόννησο, στις «ζωντανές» περιοχές ελέγχου του ΔΣΠ, όπου δεν πέτυχε το σχέδιο των κυβερνητικών δυνάμεων για τη βίαιη μετακίνηση του πληθυσμού, επιτεύχθηκε η λειτουργία σχεδόν όλων των Δημοτικών Σχολείων και δύο Γυμνασίων (Τροπαίων, Ανδρίτσαινας). Η Υπηρεσία Λαϊκής Παιδείας μπόρεσε να υλοποιήσει τον προγραμματισμό της επόμενης σχολικής χρονιάς, οργανώνοντας σε δύο περιόδους (Ιούνη – Ιούλη και Οκτώβρη – Δεκέμβρη) δίμηνα Φροντιστήρια Δασκάλων, με έδρα κυρίως τα Τρόπαια Αρκαδίας.

Οι πρώτοι 27 απόφοιτοι του Λαϊκού Διδασκαλείου διορίστηκαν στα χωριά της περιοχής από την αρχή του σχολικού έτους 1947-1948. Στα τέλη του Νοέμβρη, στο χωριό Βάχλια Αρκαδίας πραγματοποιήθηκε το «Παναρκαδικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο». Η δεύτερη φουρνιά αποφοίτων, με την έναρξη των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στα τέλη του ’48, δεν πρόφτασε να διοριστεί. Τα ονόματα των καθηγητών και σπουδαστών του Φροντιστηρίου, τα πτυχία ορισμένων αποφοίτων, το πρόγραμμα των μαθημάτων σπουδαστών και μαθητών σχολείων, καθώς και προσωπικές μαρτυρίες τους έχουν σωθεί (Δ. Παλαιολογόπουλος: «Το Λαϊκό Διδασκαλείο Πελοποννήσου. Ενα φυτώριο δασκάλων ΔΣΕ στην περίοδο του Εμφυλίου, 1948», εκδ. «Νέα Σκέψη», 1993. Επίσης, λεύκωμα Επιτροπής Περιοχής Πελοποννήσου και Δυτικής Ελλάδας του ΚΚΕ «Λαϊκό Διδασκαλείο Πελοποννήσου», 2016. Περιοδικό «Θέματα Παιδείας», τχ. 25/2006, τχ. 57-60/2016).

Αξίζει να σημειωθεί ότι το εύρος της μορφωτικής παρέμβασης και προσφοράς του ΔΣΕ δεν αμφισβητήθηκε από τις μετεμφυλιακές κυβερνήσεις, που σιωπηρά αποδέχτηκαν τα ακαδημαϊκά προσόντα όσων μαθήτευσαν στα σχολεία ευθύνης του (Δ. Παλαιολογόπουλος, ό.π.).

Αντίστοιχης έκτασης μορφωτική δουλειά έγινε σχεδόν σε όλες τις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας. Μάλιστα, σε Εκθεση του υπεύθυνου Παιδείας Ανατ. Μακεδονίας – Θράκης για τη λειτουργία των τουρκικών σχολείων της Θράκης το σχολικό έτος 1947-1948, γινόταν αναφορά στο Φροντιστήριο που έγινε στα μέσα του Οκτώβρη ’47, στην Κομοτηνή, για τους …χοτζάδες και την εκμάθηση του τουρκικού αλφάβητου με λατινικούς χαρακτήρες, που είχαν επιμεληθεί οι μαχητές του ΔΣΕ Δ. Κυττόπουλος και Κεμάλ. Ολόκληρο το κείμενο έχει δημοσιευτεί στο περιοδικό «Θέματα παιδείας», τχ. 57-60, σελ. 123).