Ο Καζαντζάκης εκφράζεται με συγκίνηση για τη Ρωσία από την πρώτη στιγμή που την επισκέπτεται το 1919, όντας αρχηγός (ως γενικός διευθυντής του υπουργείου Περιθάλψεως που τον είχε διορίσει ο Ελ. Βενιζέλος) μιας ελληνικής αποστολής με σαφέστατο αντικομμουνιστικό χαρακτήρα, για τον επαναπατρισμό των Ελλήνων του Καυκάσου. Το 1920 παραιτείται από τη θέση του στο υπουργείο και από το 1925 έως το 1930 ταξιδεύει άλλες τρεις φορές στη Σοβιετική Ενωση, είτε ως απεσταλμένος εφημερίδας, είτε με πρόσκληση της σοβιετικής κυβέρνησης, γράφοντας και δημοσιεύοντας τις εντυπώσεις του. Μάλιστα, το Γενάρη του 1928, ο Καζαντζάκης μίλησε και σε συγκέντρωση στο θέατρο «Αλάμπρα» της Αθήνας για τη Σοβιετική Ενωση, στο πλαίσιο μιας εκδήλωσης που είχε οργανώσει ο Δ. Γληνός, και ακολούθησαν διώξεις και για τους δυο τους.

Στο βιβλίο του «Ταξιδεύοντας: Ρουσία», ο Καζαντζάκης καταγράφει τις εντυπώσεις και τις εμπειρίες του από αυτά τα ταξίδια και στέκεται με μεγάλο θαυμασμό απέναντι στις προσπάθειες που γίνονται στην Παιδεία. Βέβαια ο Καζαντζάκης δεν υιοθετεί την κομμουνιστική ιδεολογία και γι” αυτό στο βιβλίο του διατυπώνονται κρίσεις και ερμηνείες βαθιά επηρεασμένες από την ιδεαλιστική κοσμοθεωρία του. Αυτή όμως η απόστασή του από την κομμουνιστική ιδεολογία αυξάνει τη βαρύτητα της μαρτυρίας του.

Σε ένα ολόκληρο κεφάλαιο ο Καζαντζάκης μιλάει για τα σοβιετικά σχολεία με τίτλο «Το Ερυθρό Σκολειό» και καταγράφει (οι υπότιτλοι και οι υπογραμμίσεις δικές μας):

«Μου αρέσει να γυρίζω στα ερυθρά σχολειά και να μιλώ με τους δασκάλους – άλλοι νέοι, χυμένοι στο ίδιο καλούπι: σύρριζα κομμένα μαλλιά, μπλούζα με πέτσινη ζώνη, αψηλά ποδήματα. Δεν ξέρουν πολλές θεωρίες και συχνά τ” αδιάκριτα πνεματικά ρωτήματά μου τους νευριάζουν. Δε σπούδασαν σε ανώτατες σχολές, δεν είχαν καιρό, πολεμούσαν. Η περίσσια μάθηση για τη σημερινή αποστολή τους δεν τους χρειάζεται, ίσως να “ναι κι επικίντυνη πολυτέλεια. Ο,τι τους χρειάζεται είναι ο ενθουσιασμός, η ιερή φλόγα, να ζουν άμεσα την ιστορική στιγμή που περνούμε και να εχτελούν το άμεσο χρέος.

 

Ενας δάσκαλος, βαριεστημένος από τα ρωτήματά μου, μου “λεγε:

– Εμείς δε θέμε να βγάλουμε σοφούς, θέμε να βγάλουμε πολεμιστές. Τούτη η γενιά που βλέπετε να κάθεται στα θρανία και να φωνάζει στην αυλή, έχει ορισμένη άμεση αποστολή: να πολεμήσει. Την εξοπλίζουμε λοιπόν. Της χρειάζουνται, για να εχτελέσει τον προορισμό της, να “ναι σωματικά γερή, να ξέρει να χρησιμοποιεί τις φονικές δυνάμες, να κυβερνάει μηχανές, να προχωράει χωρίς λοξοδρομίες ή δισταγμούς στο σκοπό της. Υπερβολικές νοητικές ανάλυσες και ψιλοκοσκινίσματα, διανοητικά μπιχλιμπίδια, γνώσες που δεν μπορούν αμέσως να μετασχηματιστούν σε όπλα αμυντικά ή επιθετικά, δε μας χρειάζουνται – και μη με ρωτάτε.

Σε όλα τα σκολειά που πήγα, ανάσανα τον αγέρα αυτόν της πολεμικής ετοιμασίας. Η νέα γενεά που αναθρέφεται σήμερα στα σοβιετικά σκολειά θα παίξει, είμαι βέβαιος, φοβερό, πολεμικότατο ρόλο στο άμεσο μέλλον.

Ο Λένιν άνοιγε και στον τομέα τούτον το δρόμο που ακολουθάει με φανατισμό και πίστη η ρούσικη παιδεία: «Κι η παραμικρότερη ενέργεια του σκολειού και το παραμικρότερο βήμα στην ανατροφή και στη μόρφωση πρέπει αδιαχώριστα να “ναι ενωμένα με την πάλη των τάξεων». Κι ένας άλλος αρχηγός, ο Κεμένεφ, κηρύχνει: «Ο ερυθρός στρατός των δασκάλων πρέπει ένα και μόνο σκοπό να “χει: Να μετατρέψει το σκολειό σε όπλο του Προλεταριάτου».

Πάντα το σκολειό στάθηκε όπλο στα χέρια της κυρίαρχης τάξης, η νέα γενεά διδάσκεται πάντα ό,τι συφέρνει στην κυρίαρχη τάξη: θρησκεία, ηθική, ιστορία, επιστήμη, τέχνη – όλα διδάσκουνται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετούν τα συφέροντα πότε της Εκκλησίας, πότε των βασιλιάδων, πότε των ευγενών, πότε των αστών. Σκοπός του σκολειού θεωρήθηκε πάντα τούτος: Να δημιουργεί «καλούς πολίτες», δηλαδή καλούς υπερασπιστές κι υπηρέτες της άρχουσας τάξης. Γι” αυτό και κάθε νεωτεριστική απόπειρα από πρωτοπόρους αναμορφωτές να δώσουν νέο σκοπό και νέο περιεχόμενο στην παιδεία, στάθηκε πάντα μισερή και λιγόχρονη, και χτυπήθηκε ανήλεα. Το «νέο σκολειό» προϋποθέτει πάντα νέα κοινωνική και πολιτική κατάσταση, αλλαγή ριζική στο σύνολο – κι όσα σκολειά μέσα στις σημερινές αστικές κοινωνίες φιλοδοξούν να εξυπηρετήσουν σοσιαλιστικά ανώτερα ιδανικά ή πιο πλατιά και φωτισμένη αντίληψη της ηθικής, της θρησκείας, της δικαιοσύνης, είναι καταδικασμένα σε λυσσαλέο διωγμό και σε τελική αποτυχία, γιατί οι ρίζες τους κρέμουνται στον αγέρα.Μονάχα λοιπόν στη Σοβιετική Ρουσία, όπου η τάξη του Προλεταριάτου πήρε την εξουσία, μπορούν να προκόψουν νέα σκολειά, γι” αυτό κι έχει τόση αξία η μελέτη του σημερινού σοβιετικού σκολειού.Δύο είναι οι κύριοι σκοποί του νέου τούτου σκολειού:α) Αρνητικός: να πολεμήσει την αστική τάξη, να ξεριζώσει από τα παιδιά κάθε αντίληψη και συνήθεια αστική: «Και στα σκολειά, βροντοφωνεί ο Λένιν, έχουμε χρέος ν” ανατρέψουμε την μπουρζουαζία, φανερά το λέμε: σχολειό έξω από την πολιτική είναι ψευτιά κι υποκρισία!».β) Θετικός: να συνηθίσει τα παιδιά σε αλληλέγγυα συνεργασία, να θεμελιώσει στο νου τους και στην πράξη τις αρχές της νέας κομμουνιστικής κοινωνίας.

Το δημοτικό σκολειό πρέπει, κατά το επίσημο σοβιετικό πρόγραμμα: α) να ξυπνήσει στο παιδί ενεργό ενδιαφέρον για ό,τι το περικυκλώνει, να του γεννήσει την ανάγκη να ερευνάει όλα τα φυσικά γύρα του και τα κοινωνικά φαινόμενα, β) να μάθει το παιδί να ζητάει στην επιστήμη την απάντηση σε όλα τα ρωτήματα, γ) να συνηθίσει το παιδί να ζει και να εργάζεται αρμονικά ρυθμισμένο με το σύνολο, δ) να μεταδώσει στο παιδί ορισμένη ποσότητα θετικές γνώσες, που να επιτρέπουν: να μπορεί να συνεχίσει μονάχο του πια τη μόρφωσή του και να προσαρμόζεται γόνιμα με τη σύγχρονη καθημερινή ζωή κι ανάγκη.

Ο,τι κύρια χαραχτηρίζει το νέο σχολικό πρόγραμμα δεν είναι η παιδαγωγική μέθοδος, είναι ο παιδαγωγικός σκοπός. Δίνει εντελώς νέο αντικειμενικό σκοπό στη θέληση, στη σκέψη και στην ενέργεια του μαθητή. Κι ο σκοπός αυτός είναι αξεχώριστα αρμοσμένος με τη νέα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα της Ρουσίας. Τα παιδιά του εργάτη και του χωριάτη δεν πάνε πια στο σκολειό για να μάθουν περισσότερα από τους κοινωνικά όμοιούς τους, να μπορέσουν να γίνουν γιατροί, δικηγόροι, επιστήμονες, και ν” ανέβουν απάνω από την τάξη που τους γέννησε, όπως γίνεται στην αστική κοινωνία, εδώ στη Ρουσία τα εργατόπαιδα και χωριατόπαιδα πάνε στο σκολειό για ν” αποχτήσουν βαθύτερη τη συνείδηση της τάξης τους και να μπούνε συνειδητοί πρόμαχοι στον αγώνα της. Στα σκολειά αποχτούν τη φανατική πίστη πως χρέος έχουν να λευτερώσουν από την αμάθεια και τη σκλαβιά τις εργαζόμενες τάξες όλου του κόσμου. Κι αυτό αποτελεί το δεύτερο κύριο χαραχτηριστικό της σοβιετικής παιδείας, δίνει στον εαυτό της διεθνή αποστολή, παγκόσμιαν ευθύνη. Οι σημερινοί μικροί μαθητές που κάθουνται στα θρανία και παίζουν στις σχολικές αυλές της Ρουσίας αποχτούν στο νέο σκολειό την πεποίθηση πως είναι πρωτοπόροι μιας παγκόσμιας ιδέας, πως οι άνθρωποι δεν ξεχωρίζουν πια σε Ρούσους, Αμερικάνους ή Κινέζους, σε χριστιανούς ή μουσουλμάνους, σε άσπρους, κίτρινους ή μαύρους, παρά σε αδικητές και σε αδικούμενους. Και χρέος έχουν κι ευθύνη οι μικροί τούτοι μαθητές, σα μεγαλώσουν, να φέρουν δικαιοσύνη στον κόσμο.

 

 

Να σφυροκοπήσει το μελλούμενο πολεμιστή που θα ρίξει τη διεθνή αστική τάξη, και συνάμα να δημιουργήσει το φωτισμένο συνεργάτη της νέας κοινωνίας – αυτός είναι ο διπλός σκοπός του σοβιετικού σκολειού. Ο σκοπός αυτός επιδιώκεται με την πιο σίγουρη παιδαγωγική μέθοδο: αρχίζει με τα πιο απλά ρωτήματα και τις πιο απλές απάντησες – ολοένα βαθαίνει και πλαταίνει τον κύκλο, κρατώντας πάντα το μαθητή στο σύγχρονο σίγουρο έδαφος, τον οπλίζει, ανάλογα εκάστοτε με τις διανοητικές του και ψυχικές δυνάμες, με όλες τις γνώσες, τις μέθοδες και τις συνήθειες που θα του χρησιμέψουν στην επαναστατική του αποστολή. Ο Ρούσος δάσκαλος εργάζεται με την ακλόνητη πεποίθηση πως με τη σοβιετική επανάσταση η ανθρωπότητα μπήκε οριστικά στο στάδιο της κοινωνικής επανάστασης. Μάχεται λοιπόν να οπλίσει τη νέα τούτη γενιά με όλα τα πιο συγχρονισμένα όπλα που είναι απαραίτητα στον πολεμιστή στην κρίσιμη τούτη παγκόσμια στιγμή.

Γι” αυτό ό,τι κι αν διδάσκουν στο μαθητή – ιστορία, κοινωνιολογία, επιστήμη, τέχνη, τεχνική – έχει ορισμένη άμεση σκοπιμότητα. Η σημερινή κρίσιμη καμπή του κόσμου είναι το κέντρο της εκπαιδευτικής μέριμνας, δεν ενδιαφέρεται η σοβιετική παιδεία για την επιστήμη θεωρητικά, παρά για όση επιστήμη, ιστορία και γνώση είναι πραχτικά χρήσιμη στον κοινωνικόν αγώνα.

 

Συνάμα τα παιδιά συνηθίζουν στο σκολειό την αλληλεγγύη και την αυτοοργάνωση κι αυτοδιοίκηση, που αποτελούν τα θεμέλια της μελλούμενης κομμουνιστικής πραγματικότητας. Το σοβιετικό σκολειό γεννάει και τονώνει στο παιδί κοινωνικά ψυχόρμητα, συνήθειες συνεργασίας, προσπάθειες και χαρές ομαδικές, συγκίνησες που ξεπερνούν τη στενή εγωιστική ατομικότητα. Και τα παιχνίδια ακόμα των μαθητών είναι με μεγάλη προσοχή διαλεγμένα να δυναμώνουν τη θέληση, να ξυπνούν την ανάγκη της αλληλοβοήθειας και συνεργασίας, να συνηθίζουν το παιδί ν” αναλαβαίνει ευθύνη.

Οι μαθητές μαζί με τους δασκάλους διοικούν το σκολειό, τιμωρούν, αμείβουν, κρίνουν τον ίδιο τον εαυτό τους, με το μαθητικό τους ξέχωρο σοβιέτ επιβλέπουν την τάξη και την υγιεινή στο σκολειό τους. Πρωτοστατούν στις επαναστατικές γιορτές, παρακολουθούν τις στρατιωτικές επίδειξες, παίρνουν μέρος στα συλλαλητήρια των εργατών, συνάμα βοηθούν τους χωριάτες στις δουλειές τους: να οργώσουν, να σπείρουν, να θερίσουν, ν” αλωνίσουν, δένουν φιλίες τα χωριατόπουλα με τα εργατόπουλα, γνωρίζουνται από κοντά, αλληλογραφούνται, όλο κι η επαφή τους γίνεται και πιο εγκάρδια. Η πολιτεία με το χωριό γνωρίζουνται έτσι σιγά σιγά κι αγαπιούνται.

Η ζωή των μικρών μπολσεβίκων ξεπερνάει τα συνηθισμένα ως τώρα σύνορα του μαθητικού χρέους.

Σύφωνα με το επίσημο πρόγραμμα, το παιδί που τελειώνει το δημοτικό σκολειό πρέπει να “χει αποχτήσει τις ακόλουθες συνήθειες και γνώσες:

α) Συνήθειες προσανατολισμού: Προσανατολισμός τόπου: να ξέρει να βρίσκει αλάθευτα οτιδήποτε σημείο της πολιτείας ή της χώρας απάνω σ” ένα σχεδίασμα. Προσανατολισμός χρόνου: να ξέρει να καθορίζει το χρόνο που χρειάζεται για να διατρέξει μιαν απόσταση με βάση τη γεωγραφική κλίμακα. Προσανατολισμός μεγέθους και ποσότητας: να μετράει και να υπολογίζει, να ξέρει να χρησιμοποιεί τη ζυγαριά, το μέτρο κι όλα τα όργανα του μετρημού. Προσανατολισμός ποιότητας: να διακρίνει την ποιότητα των ειδών της πρώτης ανάγκης. Προσανατολισμός διανοητικός: να ξέρει το μηχανισμό της διοίκησης του τόπου του, και τέλος να χρησιμοποιεί το τραμ, το τρένο, το ταχυδρομείο, τον τηλέγραφο, το τηλέφωνο.

β) Συνήθειες πνεματικής εργασίας: Να κάνει το σχέδιο μιας αυλής, ενός σπιτιού, ενός δρόμου, μιας περιφέρειας, να σχεδιάζει απλά αντικείμενα, να συντάζει μιαν έκθεση για οτιδήποτε ζήτημα, να συντάζει ένα λογαριασμό, μια στατιστική, μια φορτωτική, μια στήλη εφημερίδας.

γ) Συνήθειες οικιακής εργασίας: Συνήθειες υγιεινής, υγιεινή κατοικίας, πλύσιμο, αερισμός, απολύμανση, να διορθώνει και να πλένει εξώρουχα κι ασπρόρουχα, να μαγερεύει απλά φαγητά, να δίνει τις πρώτες γιατρικές βοήθειες.

δ) Χρησιμοποίηση εργαλείων κτλ.: Να διορθώνει έπιπλα, να ξεβιδώνει, να καθαρίζει και να ξαναβιδώνει τις απλές μηχανές, να χρησιμοποιεί τον ηλεχτρισμό.

ε) Συνήθειες αγροτικές: Να ξέρει να φροντίζει τα κατοικίδια ζώα και τα φυτά, να εργάζεται τη γης, να σπέρνει, να ποτίζει, να θερίζει, να ξέρει να ψαρεύει και να κυνηγάει.

ς) Συνήθειες επιστημονικές: Να μπορεί να παρακολουθεί συστηματικά ορισμένα φαινόμενα, να κάνει εντομολογικές, ορυχτολογικές κτλ. συλλογές, να χρησιμοποιεί λεξικά, ευρετήρια, καταλόγους, εφημερίδες, οδηγούς, βιβλιοθήκες κτλ.

ζ) Συνήθειες κοινωνικές και πολιτικές: Να συμμετέχει ενεργά στις συνεδρίες του σκολειού του, να ενδιαφέρεται για την ομάδα, να συντάζει πραχτικά κτλ. Να εχτελεί μόνος ή με άλλους την αποστολή που του εμπιστεύεται η ομάδα, να οργανώνει λέσχες, γιορτές, ομιλίες, εκδρομές, προπαγάντα για ορισμένο ζήτημα, να συνεργάζεται ως συντάχτης στην «εφημερίδα του τοίχου», να ταξινομεί περιοδικά, εφημερίδες, αποκόμματα για ορισμένο ζήτημα.

Αυτά τα καταπληχτικά για την αστική μας ρουτίνα απαιτεί το επίσημο σοβιετικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα από τον απόφοιτο του δημοτικού σκολειού, το σύστημα τούτο, που οξύνει στο έπακρο και τις πέντε αίστησες του παιδιού και το ετοιμάζει για το μελλούμενον αγώνα, ονομάζεται λενινικό.

– Τι θα πει λενινικό σύστημα; ρώτησα μια μέρα ένα δάσκαλο.

– Να βλέπεις καθαρά, μου αποκρίθηκε, τον γύρα σου υλικό, ηθικό, πνεματικό κόσμο και να τον χρησιμοποιείς για τον άμεσο ορισμένο σκοπό σου: την εξόντωση της παγκόσμιας μπουρζουαζίας και τη δημιουργία κομμουνιστικής κοινωνίας».

Στη συνέχεια του κεφαλαίου, ο Ν. Καζαντζάκης παραθέτει αναλυτικά τη συζήτηση που είχε με έναν Πιονιέρο και την εντύπωση που του προκάλεσε και αμέσως μετά σημειώνει όσα τους είπε ο δάσκαλος για τους Πιονιέρους και τους Κομσομόλους:

«Στράφηκα στο δάσκαλο:

– Γιατί, ρώτησα, όλα τα παιδιά της Ρουσίας δεν είναι Πιονιέρηδες; Δε φορούν όλα κόκκινη γραβάτα. Γιατί;

Το αυστηρό πρόσωπο του δασκάλου χαμογέλασε.

– Δεν είναι εύκολο, αποκρίθηκε, δεν πρέπει να “ναι εύκολο να γίνεται Πιονιέρης όποιο παιδί θέλει. Οι Πιονιέρηδες είναι τάγμα με δύσκολες εντολές, και πρέπει να προπονηθεί και να περάσει πολλές δοκιμασίες το παιδί, για να “ναι άξιο να φορέσει την κόκκινη γραβάτα.

» Εχουμε τρία τάγματα: τα Οχτωβριανά παιδιά, 6 – 9 χρονών, τους Πιονιέρηδες, 9 – 16, και την κομμουνιστική νεολαία, τους Κομσομόλ, 16 – 23 χρονών.

» Κάθε ομάδα Οχτωβριανά παιδιά έχει αρχηγό έναν Πιονιέρη και σε αυτόν υπακούει, κάθε ομάδα Πιονιέρηδες έχει αρχηγό έναν Κομσομόλ. (…)

» Αμα ο νέος περάσει την πολύχρονη τούτη τριπλή θητεία – Οχτωβριανός, Πιονιέρης, Κομσομόλ – είναι πια ώριμος να καταταχτεί στο ανώτατο, στο πιο υπεύθυνο τάγμα της Σοβιετικής Ρουσίας – στο Κομμουνιστικό Κόμμα.

» Εμάς ο ρόλος της γενεάς μας είναι ν” ανατρέψουμε την αστική τάξη, μα όλα τούτα τα Οχτωβριανά παιδιά, οι Πιονιέρηδες, οι Κομσομόλ, έχουν πολύ δυσκολότερο έργο να εχτελέσουν: να δημιουργήσουν τη νέα κοινωνία. Εμείς γκρεμίσαμε το άτιμο σπίτι, η νέα γενεά έχει αποστολή να χτίσει ένα καινούριο, τίμιο, άνετο σπίτι. Εμείς ρίξαμε στη χώρα μας το άδικο οικονομικό σύστημα, η νέα γενεά έχει χρέος, κατέχοντας καλά τις τεχνικές ικανότητες του αστικού κόσμου, να δημιουργήσει τη νέα, χωρίς κοινωνικές τάξες πια, οικονομική ζωή. Εμείς καταργήσαμε την παλιά ηθική, που βάση είχε το θεό των αστών, η νέα γενεά πρέπει να δημιουργήσει τη νέα ηθική, που βάση της έχει τον άνθρωπο, που ουρανός της είναι η γη και μέλλουσα ζωή της η επίγεια ζωή.

» Η ευθύνη των νέων τούτων, όχι μονάχα απέναντι στη Ρουσία παρά κι απέναντι στον κόσμο, είναι μεγάλη, και γι” αυτό σωστό είναι να γίνεται η επιλογή με τόση αυστηρότητα.

Αποχαιρέτησα τον κόκκινο δάσκαλο και πήρα τους χιονισμένους δρόμους της Μόσχας. Τα κοράκια πια όλα είχαν γυρίσει στις κουρνιές τους, χιλιάδες πολύχρωμα ηλεχτρικά φώτιζαν την πολύκοσμη μυστηριώδη καρδιά της Σοβιετικής Ρουσίας. Ολες τις μέρες τούτες που είχα αφιερώσει στα σκολειά, ένιωθα όλο και βαθύτερα, πως εδώ, στη Σοβιετική Ρουσία, σφυροκοπιέται ένα φοβερό όπλο, γυμνάζεται ένας φανατισμένος στρατός, από μαθητές, από εργάτες, από χωριάτες, από γυναίκες, με ορισμένο αδιάλλαχτο σκοπό: Να γκρεμίσουν τον παλιό κόσμο, να χτίσουν καινούριο.

Αστοί, παπάδες, βασιλιάδες, σακαράκες, καλαμαράδες, όλου του κόσμου, το νου σας!».